Cây dược liệu cây Sương sáo - Mesona chinensis Benth

1. Sương sáo - Mesona chinensis Benth., thuộc họ Hoa môi - Lamiaceae.

Sương sáo (phương ngữ miền Nam), Thạch đen (phương ngữ miền Bắc) hoặc thủy cẩm Trung Quốc (danh pháp khoa học Platostoma palustre) là một loài thực vật có hoa trong họ Hoa môi. Loài này được (Blume) A.J.Paton miêu tả khoa học đầu tiên năm 1997.

2. Mô tả cây

Cây thảo hằng năm cao 15-45cm hay hơn, ít phân nhánh, có lông thô rậm. Lá mọc đối, nguyên, dày, hình trứng hoặc hình thuôn dài dạng trứng, thon hẹp ở gốc, nhọn ở chóp, dài 2-4 (6)cm, rộng 1-1,5cm, mép có răng; cuống dài 0,8-2cm. Cụm hoa ở ngọn, khá dày đặc vào lúc hoa nở, kéo dài ra và dài tới 10 (13)cm có lá bắc màu hồng ở gốc, hoa có cuống dài, có lông; đài có lông, 3 răng ở môi trên; tràng trắng hay hồng nhạt, môi trên 3 thuỳ, môi dưới to; nhị 2, thò dài, chỉ nhị tím. Quả bế nhẵn, thuôn, dài 0,7mm.

Ra hoa vào mùa thu, mùa đông.

3. Thông tin mô tả công dụng, tác dụng, dươc liệu

Bộ phận dùng: Phần cây trên mặt đất - Herba Mesonae Chinenesis. Ở Trung Quốc thường gọi là Lương phấn thảo.

Nơi sống và thu hái: Loài của Nam Trung Quốc. Ta có trồng ở một số nơi, như Bảo Lộc (Lâm Đồng), Sa Đéc (Đồng Tháp), Châu Đốc (An Giang)... Thu hái cây toàn năm nhưng chủ yếu vào mùa xuân hè, rửa sạch, cắt đoạn, phơi khô để dùng dần.

Thành phần hoá học: Lá vò cho ra chất pectrin đen đen.

Tính vị, tác dụng: Vị ngọt, nhạt, tính mát; có tác dụng thanh nhiệt giải thử.

Công dụng: Ở những nơi trồng, người ta dùng thân và lá Sương sán nấu thạch đen ăn cho mát. Xay cây lá thành bột, thêm nước vào nấu kỹ, lọc lấy nước, thêm ít bột sắn hay bột gạo vào nấu cho sôi lại, để nguội làm thạch mềm màu đen, để cho mau đông, người ta thêm nước tro hoặc hàn the. Khi ăn thạch, thái miếng nhỏ cho vào chén, thêm nước đường, tinh dầu thơm, dùng ăn như các loại thạch khác.

Còn được dùng làm thuốc chữa: 

1. Cảm mạo do nắng; 

2. Huyết áp cao; 

3. Đau cơ và các khớp xương;

 4. Đái đường; 

5. Viêm gan cấp. 

Liều dùng 30-60g, dạng thuốc sắc.

Đơn thuốc:

Đái đường: Sương sáo 30g, Biển súc (Rau đắng) 30g, Rung rúc 45g. Đun sôi lấy nước uống ngày một lần.

4. Cách làm thạch sương sáo:

- Thạch sương sáo được làm từ một loại lá cây sương sáo. Chúng chỉ chế biến được sau khi đã được phơi thật khô. Thân và lá sương sáo được thu hoạch, phơi khô để tồn trữ.

- Để làm được món thạch sương sáo mất rất nhiều thời gian, phải rửa cành lá khô hết đất cát rồi cho vào nồi nấu nhừ, bắc ra để nguội, nắm vắt bỏ bã, đổ nước vào túi vải sạch, vắt lọc lấy nước, rồi đổ bột gạo vào quấy đều trên bếp lửa.

- Khi nào dung dịch đặc quánh lại, bắc ra đổ vào khay, sản phẩm để nguội sẽ đông lại, thạch sương sáo sau khi đông sẽ có một màu đen tuyền, bóng và giòn. Thông thường thạch sương sáo được ăn với nước đường và tinh dầu chuối.

- Từ thạch sương sáo người ta có thể kết hợp với các nguyên liệu khác để chế biến ra nhiều loại khẩu vị khác nhau để tạo nên nhiều loại thức uống giải khát hợp với khẩu vị mỗi người như: Sương sáo nước cốt dừa, sương sáo hạt lựu, sương sáo hạt sen, sương sáo hột é, sương sáo nước đường

5. Thạch Sương sáo tốt ra sao?

Sương sáo không chỉ là thứ giải khát thông thường mà còn là một tân dược. Theo Đông y, lá sương sáo có vị ngọt, tính mát, có tác dụng giải nhiệt, giúp các quá trình chuyển hóa trong cơ thể diễn ra dễ dàng… nên thường được sử dụng để nấu và chế biến thành món thạch sương sáo giải nhiệt trong những ngày hè oi bức, nóng nực.

Hiện nay, ở nhiều nước châu Á người ta cho rằng, bột thân lá cây sương sáo có tác dụng lợi tiểu, nên họ đã dùng cây sương sáo thành loại bột được đóng gói sẵn. Bột lá cây sương sáo được bán dạng bột uống liền trong các cửa hàng thực phẩm chức năng và trong các siêu thị.

Còn ở Việt Nam trong thời gian gần đây, bột cây sương sáo và thạch sương sáo đã được nghiên cứu chế thành sương sáo tươi đóng hộp, bột sương sáo và bột sương sáo - hạt é. Với sương sáo đóng hộp, khi dùng có thể thêm đá, nước dừa hoặc sữa tươi tùy thích.

Dù có rất nhiều công dụng trong việc giúp tăng cường năng lượng khi điều trị với một số bệnh lý, nhưng nó cũng không hoàn toàn bổ ích cho tất cả mọi người trong mọi hoàn cảnh khi bị lạm dụng và dùng quá nhiều trong nhiều ngày.

Và không phải ai cũng có thể dùng thạch sương sáo. Theo Lương y Nguyễn Văn Hưng (thuộc Hội Đông y Hà Nội): “Thạch đen tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây bệnh cho trẻ. Đầu tiên, thạch có thể ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ protein trong cơ thể, làm giảm khả năng thèm ăn và hấp thụ chất dinh dưỡng”.