Sử dụng nhầm lẫn cây thuốc, cây dược liệu cần lưu ý

1. Nhầm lẫn do hình dạng của cây hoặc các vị thuốc giống nhau. 

Vị thuốc Sa nhân (Fructus Amomi) là quả gần chín đã bóc vỏ và phơi khô của cây Sa nhân và một số loài khác trong chi Am thuốc này thường được trộn lẫn với quả bóc vỏ của một số loài Ðậu khấu thuộc chi Alpinia.. 

Vị thuốc Thăng ma (Rhizoma Cimifugae) là thân rễ của một số loài Thăng ma. Hiện nay trên thị trường bị giả mạo Strobilanthes forrestii Diels., khó phân biệt với vị thuốc Thăng ma bằng mắt thường, chỉ có thể phân biệt bằng cách soi hiển vi

2. Do chế biến làm thay đổi hình dạng ban đầu.

Vị thuốc Hoàng đằng (Caulis et Radix Fibraureae) là thân và rễ phơi sấy khô của cây Hoàng đằng (Fibraurea recisa Pierre tinctoria Lour.) nhiều khi bị lẫn lộn hoặc thay thế hẳn bằng thân cây Vàng đắng (Coscinium fenestratum Colebr.). Dược l dễ phân biệt, khi chế biến, thái lát khó phân biệt hơn. 

Hà thủ ô đỏ (Radix Fallopiae multiflorae) là rễ củ phơi hay sấy khô của cây Hà thủ ô đỏ (Fallopia multiflora (Thunb. Polygonum multiflorum Thumb.), họ Rau răm (Polygonaceae). Một số trường hợp bị trộn lẫn thân rễ các loài thuộc chi Dios được chế biến để có hình dáng bên ngoài tương tự Hà thủ ô đỏ. 

3. Do thay thế tuỳ tiện các loại thuốc 

Hoài sơn (Rhizoma Dioscoreae persimilis) là thân rễ đã chế biến, phơi sấy khô của cây Củ mài (Dioscorea persimilis Pra trên thị trường hầu hết Hoài sơn không chế từ Củ mài mà chế từ Củ cọc, Củ cái... ngay cả các cơ sở trồng, sản xuất dược cũng trồng Củ cọc, Củ cái. Chưa có tài liệu nào chứng minh các loại củ đó có thể thay thế Hoài sơn?. 

Sài hồ (Radix Bupleuri) là rễ phơi hay sấy khô của cây Bắc Sài hồ (Bupleurum chinense DC.) hoặc cây Hoa nam Sài hồ, cò Sài hồ (Bupleurum scorzonerifolium Willd.), họ Hoa tán (Apiaceae). Trên thực tế ta sử dụng Sài hồ nhập từ Trung Quốc, bằng rễ cây Lức (Sài hồ nam) (Pluchea pteropoda Hemsl.), họ Cúc (Asteraceae) hay thậm chí bằng thân và rễ cây Cúc indica (L.) Less.). Chưa có công trình nghiên cứu nào khẳng định sự thay thế như vậy là hợp lý. 

Vị thuốc Mộc thông (Caulis Clematidis) là thân leo đã phơi hay sấy khô của cây Tiểu mộc thông (Clematis armandii Fran Tú cầu đằng (Clematis montana Buch. Ham. ex DC.) họ Hoàng liên (Ranunculaceae). Vị thuốc Mộc thông ta nhập từ Trun đúng theo quy định (Ở Trung Quốc dụng vị Mộc thông lấy từ hơn 10 loài thuộc các họ: Mộc hương (Aristolochiaceae), H di (Lardizabalaceae). Vị thuốc Mộc thông nam trên thị trường thường khác nhau về nguồn gốc thực vật, không đồng nhất về ngoài cũng như thành phần hoá học. 

4. Do trùng tên gọi 

Nhiều cây thuốc có tên gọi giống nhau một phần hoặc giống hoàn toàn dẫn đến nhầm lẫn. 

Mộc hương (Radix Saussureae lappae) là rễ phơi hay sấy khô của cây Mộc hương còn gọi là Vân mộc hương, Quản (Saussurea lappa Clarke) dùng chữa đau bụng, đầy bụng, tả lỵ, nôn mửa, có thể nhầm với vị thuốc Thanh mộc hương Aristolochia contorta Bunge hoặc cây Aristolochia debilis Sieb. et Zuncc họ Mộc hương (Aristolochiaceae), có công dụn giải độc, tiêu thũng trừ thống, chữa chứng huyết áp cao. 

Bạch phụ tử (Radix Aconiti lateralis praeparata) là rễ củ con đã chế biến và phơi sấy khô của cây Ô đầu (Aconitum carmi họ Hoàng liên (Ranulculaceae) dùng chữa một số triệu chứng nguy cấp, mạch gần như không có, ra nhiều mồ hôi (thoát dư tê mỏi...Nhầm với Bạch phụ tử là rễ củ của cây Typhonium giganteum Engl., họ Ráy (Araceae). 

Thổ bối mẫu lấy từ cây (Bolbotemma paniculatum Maxim Frang) họ Bầu bí (Cucurbitaceae). Loài này phân bố chủ yếu ở Tây, Hà Nam, Sơn Tây...(Trung Quốc). Thổ bối mẫu có công năng giải độc, tán kết dùng chữa các bệnh mụn nhọt, lở ngứ thuốc mang tên Thổ bối mẫu trên thị trường nước ta hiện nay không phải là vị thuốc này. 

Vị thuốc Sâm cau (Rhizoma Curculiginis) là rễ của cây Sâm cau (Curculigo orchioides Gaertn.), họ Sâm cau (Hypoxydac rễ cây Cau (Areca catechu L.), họ Cau dừa (Palmaceae). Trên thực tế tên "Sâm cau" còn được sử dụng để chỉ rễ cây Bồng thân một số loài Cao cẳng bán trên thị trường. 

Nhầm cây Rau ngổ (Enhydra fructuans Lour.), họ Cúc (Asteraceae) chữa ăn uống không tiêu, đầy tức bụng, thổ huyết, b cây Rau ngổ (Limnophila conferta Benth.), họ Hoa mõm sói (Scrophulariaceae). 

5. Do chưa xác định được nguồn gốc thực vật 

Vị thuốc Kê huyết đằng: Kê huyết đằng - là thân các loài dây leo khi cắt ngang có các vòng nhựa màu đỏ. Các nghiên cứ khoảng 5-7 loài khác nhau có đặc điểm này. Ví dụ một số loài thuộc chi Millettia, Mucuna, Spatholobus, họ Ðậu (Fabace Sargentodoxa cuneata Rehd. et W., họ Ðại huyết đằng (Sargentodoxaceae). 

6. Do cố ý giả mạo 

Vị thuốc Ðan sâm (Radix Salviae miltiorrhizae) là rễ của cây Ðan sâm (Salvia miltiorrhiza Bunge) dược liệu có mặt ngoà trên thị trường nhiều khi bị trộn lẫn với những rễ cây khác được nhuộm đỏ. 24/7/2019 NHAM LAN DUOC LIEU caythuocvn.com/caythuocvn4.html 2/2

Tam thất gừng: Một số người mua Tam thất gừng - thân rễ cây (Stahlianthus thorelii Gagnep), họ Gừng (Zingiberaceae) dướ thất, với giá gấp 10-20 lần giá trị thực. Hồng hoa (Flos Carthami tinctorii) là hoa đã phơi khô của cây Hồng hoa (Carthamus tinctorius L.), họ Cúc (Asteraceae) n mạo bằng một số loài cúc khác đem nhuộm đỏ. 

7. Nhầm lẫn do một số người nghiên cứu, sử dụng thiếu hiểu biết, hoặc quan tâm chưa đúng mức về nguồn gốc dược 

Vị thuốc Ðịa cốt bì (Cortex Licii) là vỏ rễ phơi hay sấy khô của cây Câu kỷ (Licium chinense Mill.) hay cây Ninh hạ c barbarum L.), họ Cà (Solanaceae) dùng chữa các triệu chứng ho ra máu, phiền nhiệt tiêu khát, lao nhiệt, ra mồ hôi. Trên t nay đang dùng vị thuốc Hương gia bì (Cortex Periplocae) là vỏ rễ cây Periploca sepium Bge., họ Thiên lý (Asclepiadaceae cốt bì. 

Vị thuốc Ý dĩ (Semen Coisis) là nhân hạt của quả chín đã phơi hay sấy khô của cây Ý dĩ (Coix lachryma-Jobi L.), họ Lúa tác dụng bồi bổ cơ thể, lợi tiểu tiện, tiêu phù thũng, chữa phong thấp lâu ngày không khỏi. Vị thuốc Ý dĩ bắc trên thị trườ hạt cây Cao lương (Sorghum vulgare Pers.) - một loại lương thực vẫn được dùng để giả mạo Ý dĩ ở Trung quốc. Có quyển sách dịch nhầm Hoả ma nhân (Fructus Cannabis) là hạt của cây Gai dầu (Cannabis sativa L.), họ Gai mèo (C thành Hat thầu dầu (Semen Ricini), với liều 30g Hoả ma nhân (theo sách) nếu là hạt Thầu dầu đủ làm chết 20-30 người ?.G kể từ ngày xuất bản, sách vẫn bán ở hiệu sách (Không biết đã có ai chết vì "những điều tâm đắc này chưa). 

Thầy thuốc dù sách, bệnh nhân chết, trách nhiệm thuộc về ai ? (10 điều tâm đắc khi dùng Ðông dược. NXB Y học - 2001) Ðã có một số bài báo về những nhầm lẫn dược liệu trên thị trường hiện nay nhưng chưa thấy ý kiến của các cơ quan quản dược không đạt tiêu chuẩn về hàm lượng, hoặc không đạt độ đồng đều về khối lượng đã bị đình chỉ lưu hành. Còn dược dược liệu giả vẫn tự do lưu thông?. Phải chăng dược liệu ít độc, nhầm lẫn ít tác hại hay đây là lĩnh vực tự do kinh doanh và lộn ?. 

Việc nhầm lẫn dẫn tới giảm hiệu quả chữa bệnh của thuốc, phí tiền của người bệnh. Chưa kể đễn một số đề tài nghiên cứ dụng dược liệu nhầm lẫn, độ tin cậy của kết quả nghiên cứu sẽ như thế nào. Hàng năm số tiền lãng phí vì những nghiên không phải là ít. 

Có lẽ đã đến lúc các cơ quan có thẩm quyền phải thực hiện những biện pháp có hiệu quả để đề phòng, ngăn chặn tình tr dược liệu và những hậu quả có thể xảy ra. Nhằm tăng cường hiệu quả chữa bệnh của thuốc Ðông dược, góp phần vào sự sức khoẻ nhân dân của ngành y tế. (Bài này đăng ở Tạp chí Dược học tháng 12 năm 2002, từ khi chưa có Hội nghị lần thứ nhất về Dược liệu, nay đã có Hộ hai) 

MỘT SỐ NHẦM LẪN THƯỜNG GẶP TRONG NGHIÊN CỨU, SỬ DỤNG DƯỢC LIỆU 

Nguyễn Viết Thân1 - Ðường thị Cẩm Lệ2 

1 Trường Ðại học Dược Hà nội 

2 Trung tâm kiểm định QG sinh phẩm Y học (Tạp chí Dược học số 12-2002 tr. 4,5,23) 

Một số nhầm lẫn, thay thế trong quá trình sử dụng (tham khảo thêm ở bài báo "Tình trạng dược liệu trên thị trường Việt N nay"- Hội nghị Dược liệu toàn quốc lần thứ hai) 

Canhkina là vỏ thân, cành, vỏ rễ của nhiều loài Canhkina (Cinchona spp.) là vị thuốc dùng để chữa sốt rét, làm thuốc bổ đắ tiêu hoá. Tại nhiều địa phương ở miền Bắc người ta bán quả cây Ô môi (Cassia fistula L.) với tên Canhkina dùng ngâm rư thuốc bổ. 

Hậu phác: Dược điển Việt Nam III qui định vị thuốc Hậu phác là vỏ phơi hay sấy khô của cây Hậu phác (Magnolia offici Wills, họ Mộc lan (Magnoliaceae). Trên thị trường Hậu phác là vỏ thân, vỏ cành của cây Chành chành (Cinnamomum liang Re (Cinnamomum obtusifolium Nees), họ Long não (Lauraceae) hoặc cây Vối rừng (Eugenia jambolana Lamk.), họ Sim Cần có sự thảo luận, thống nhất và ban hành các quy định pháp lý trên thực tế sử dụng. 

Lạc tiên: Dược điển Việt Nam III qui định Dược liệu là phần trên mặt đất phơi hoặc sấy khô của cây Lạc tiên (Passiflora f Lạc tiên (Passifloraceae). Một số địa phương bán củ cây Cốt cắn (Cây Khát nước - Nephrolepis cordifolia Presl,) với tên củ thuốc an thần 

Mẫu đơn bì là vỏ rễ của cây Mẫu đơn (Paeonia suffruticosa Andr.), họ Mẫu đơn (Paeoniaceae). Nhiều lương y khai thác, của cây Đơn đỏ (Ixora coccinea L.), họ Cà phê (Rubiaceae) với tên Mẫu đơn bì (vì cây này cũng được gọi là cây hoa Mẫu) 

Ô dược: vị thuốc là rễ phơi khô của cây Ô dược (Lindera myrrha Merr.), họ Long não (Lauraceae) trên thị trường Ô dược giả mạo bằng rễ cây Sim (Rhodomyrtus tomentosa Wight) 

Thiên ma: (Rhizoma Gastrodiae elatae) Dược liệu là thân rễ đã làm khô của cây Thiên ma (Gastrodia elata Bl.), họ Lan (Or thuốc nhập từ Trung Quốc. Trên thị trường người ta thường dùng nhiều loại củ khác nhau chế biến làm giả "Thiên ma". 

Quả bổ dọc phơi khô của cây Trâu cổ (Ficus pumila L.) được bán trên thị trường Việt Nam với tên Vương bất lưu hành. Sử là không chính xác. Vị thuốc Vương bất lưu hành là hạt của cây Vaccaria segetalis (Neck) Garcke (Semen Vaccariae) có tá huyết thông kinh. Cần gọi tên vị thuốc này theo đúng tên: Quả Xộp, quả Trâu cổ hay Quảng vương bất lưu hành (theo tên gọ Quảng châu Trung Quốc) 

Để tìm hiểu chi tiết các cây thuốc vị thuốc nhầm lẫn trong bài viết này bạn chỉ cần nhập tên cây trong đó có tên khoa học và tên tiếng Việt vào ô tìm kiếm ở trên sẽ cho bạn kết quả chính xác về cây thuốc bạn cần tìm hiểu.